Mamnun inson bo'lish uchun marjinal naflikni tushuning

Mutlaq nuqtai nazardan fikr yuritish ko'pincha noto'g'ri. Hamma, shu jumladan siz ham qarorlarni marjinal nuqtai nazardan qabul qilasiz.

Tushlik paytida mezbon beka shirinlikka pirog tortadi. Men uni yamlamay yutib yuboraman. Mezbon menga: «Yana bir bo'lak istaysizmi?» deb taklif etadi.

Men odob bilan rad etaman.

Mezbonning hayolida: «U mening pirogimni yoqtirmadi», degan fikrlat o'tadi, lekin bu mutlaqo noto'g'ri. Menga pirogi juda eqdi, ayniqsa birinchi bo'lagi. Biroq ikkinchi bo'lak afzalliklarim reytingida A dan B ga siljidi va «boshqa pirog kerak emas» esa B dan A ga ko'chdi. Men mahsulotning butun zaxirasi to'g'risida qaror chiqarganim yo'q, men qo'shimcha birlikning idrokimdagi qiymatiga asosan tanlov qabul qilyapman. Ikkalasi o'rtasida farq juda kattadir.

«Demak pirogimni yana bir bo'lak istash darajada yoqtirmaysiz?»

Men javob beraman:

«Yo'q, pirogingiz menga juda yoqadi. Birinchi bo'lagini yeganimda, u men uchun dunyodagi eng tatli narsa edi va men juda mazza qilidm. Ammo ikkinchi bo'lagini taklif qilganingizda, men unga alohida pirog birligi sifatida qaradim. Menga u hali ham juda yoqadi! Lekin uni iste'mol qilish ichki afzalliklarim reytingida A da emas, B da turadi. Agar pirogni rad etish varianti bo'lmaganda edi, men uni jonim bilan iste'mol qilgan bo'lar edim. Holat shunaqaki, iqtisodchilarning aytishi bo'yicha ikkinchi bo'lakning marjinal nafligi birinchisidan kam, tanlaydigan darajamdan kamroqdir».

«Tushunarli. Pirogimni yoqtirmaysiz!»

Bu yerda o'zi nima gap? Mezbon beka marjinal naflik g'oyasi to'g'risida menchalik tushunmaydi.

Yangi nazariya

1870 ­– 1910-yillar davridagi ikki avlod iqtisodchilarida marjinal naflik tushunchasi bo'yicha bo'lgan to'liq anglashilmovchilikning sababini tushunsa bo'ladi. Bu tushuncha dunyoni asrab qolishi mumkin bo'lgan g'oyadir.

Menda shunday nazariya borki, agar uni tushunsangiz, siz yanada madaniyatliroq bo'lasiz. Do'stonaroq bo'lasiz. Nozikroq va fahmliroq bo'lasiz. Siz o'zingizni va atrofingizdagilarni yaxshiroq tushunasiz. Ushbu nazariya insoniy qarorlar qabul qilishning o'ta murakkabligini va nima sababdan davlat dunyoni oqilona boshqarishga mutlaqo qodir emasligini namoyon etadi.

Marjinal naflilikning kashfiyoti ushbu avlod uchun parvoz, elektr energiyasi va evolyutsiya nazariyasining kashfiyoti kabi muhim bo'ldi. Bu g'oya paradigmani siljitib, hamma narsani o'zgartirib yubordi.

Qiymat keyingi iste'mol qilingan birlik orqali belgilanadi, bir vaqtda – bir qaror.

Shu paytgacha iqtisodchilar narsalarning jamiyat uchun qiymatini hisoblagashda ularning umumiy qiymati nuqtai nazaridan yondashganlar. Suv juda qimmatli. Hayot uchun zarurdir. U hammaga kerak. Shunday ekan, nima uchun suv arzon bo'lib, kashta va olmos kabi bezaklar shunchalik qimmat? Bu dunyoda nimadir to'g'ri emas va uni tog'irlash kerak deganini anglatadimi?

Yo'q, narxlar mavjud resurslarni hisobga olgan holda marjinal afzallik orqali belgilanadi. Bu oddiygina fikr bo'lib tuyulishi mumkin, ammo uning ma'nosi chuqur.

Haligi iqtisodchilar qiymat tovarning umumiy taklifi yoki uning butun jamiyat uchun idrok etilgan qiymati bilan belgilanmasligini aniqladilar. Qiymat qo'shimcha iste'mol qilingan birlik orqali aniqlanadi; bir vaqtda – bitta tanlov. Afzallilarimizning reytingi A dan tortib cheksizgacha bo'lishi mumkin, lekin biz bir vaqtda faqat bittasini tanlashimiz mumkin. Biz birinchi navbatda A da turgan tanlovni istaymiz, agar buning ilojisi bo'lmasa, biz A dan B ga o'tamiz, agar buning ham ilojisi bo'lmasa, A ni C ga o'zgartiramiz. Istalgan vaqtda biz faqat bitta narsani tanlaymiz. Biz marjinal qarorlar qabul qilamiz.

Gap senda emas

Sizga amaldagi marjinal naflikning yana bir misolini keltiraylik.

Qiz yigitga aytagi: «Gap senda emas, gap menda». Yigit o'zicha o'ylaydi: «Oldin ham shunaqa gap eshitganman; u meni yoqtirmaydi». Aslida, qiz haq bo'lib chiqadi. Qizga yigit yoqadi. Rostdan ham yoqadi. Lekin romantika vaqt va energiya talab qiladi, undan ko'ra u vaqtini Pinterestda post qo'yishga sarflagani ma'qul. Uning afzalliklar reytingida Pinterest A da joylashgan. Yigit esa B da turadi. Yigit keyingi o'rinda turadi.

Balki unday ham emasdir. Balki A ­– Pinterest, lekin B – maktab darslarini tugatish. C – pianino darslari. D ­– «Taxtlar o'yini» kinofilmini tomosha qilish. E – pirog pishirish. F – Snapchattda do'stlarining kulgili rasmlarini jo'natish. Nihoyat G ga, ya'ni «yigit bilan uchrashish» ga yetib kelamiz. Qizga yigit rostdan ham yoqadi va agar A dan tortib F tanlovlar bo'lmaganda edi, qiz yigit bilan uchrashar edi. Ammo A – F da ilojisi bo'lgan variantlar turadi. Afzalliklar reytingida A dan o'tib birdaniga G ni tanlash xato bolib, bunday tanlov qizning erisha oladigan jami mamnuniyat darajasini kamaytiradi.

Marjinal naflik inson qaror qabul qilishi jarayoniga qanday qilib aniqlik kiritishini ko'rdingizmi? Ya'ni biz oq-qora tarzda fikrlamaymiz yoki harakat qilmaymiz. Bu sevgi yoki nafrat, xush etmoq yoki rad etmoq, olg'a bormoq yoki bas etmoq emas. Biz boshqalarning ko'ziga ko'rinmaydigan, ammo hayratlanarli darajada murakkab va cheksiz tanlovlar kontekstida qarorlarimizni marjinal qabul qilamiz.

To'y

Aynan mana shu ko'rinmaydigan jihat odamlarni marjinal naflik haqida o'ylamaslikka majbur qiladigan paranoyani kuchaytiradi.

Ilmiy nuqtai nazardan marjinal naflik nisbatan yangi kashfiyot.

Do'stingiz sizni to'yiga taklif qiladi. Siz to'yga borish istagingiz borligini, ammo aynan o'sha kuni ish bo'yicha uchrashuvda qatnashishingiz kerakligini aytasiz. Siz rostdan ham to'yga borishni xohlaysiz, lekin siz bir vaqtning o'zida faqat bitta ish bajara olasiz va ayni paytda martabangizni himoya qilish juda muhimdek ko'rinadi.

Do'stingiz tushungandek bo'ladi. O'sha paytda. Ammo to'y kuni keladi va siz to'yda yo'qsiz. To'y rasmalri chiqadi va siz birortasida ko'rinmaysiz. Xotiralar go'zal va hayajonli, lekin siz ularning bir qismi emassiz. Vaqt o'tishi bilan do'stingiz: «Men uni do'st deb o'ylardim, lekin u qandaydir bahona o'ylab topib to'yimga kelmadi», deb o'ylay boshlaydi. «U men o'ylagandek do'st bo'lmasa kerak. Men uni yomon ko'raman».

Bunaqa holatlar tez-tez sodir bo'lib turadi. Buning sababi shuki, odamlar marjinal naflik haqida o'ylamaydilar. U doim ongimizda emas. Buning ajablanarli joyi yo'q, o'ylab ko'ring, g'oyaning o'zini kashf qilish uchun insoniyatga 500 000 yil kerak bo'ldi. Ilmiy nuqtai nazardan u nisbatan yangi kashfiyot. Shu tushunchaning ongimizga singib ketishi uchun yana bir necha yuz yillar o'tsa kerak. Ayni paytda uni yaxshiroq tushunganlar hayotlarini yaxshiroq boshqardilar.

Kino

Agar do'stimiz biz bilan kinoga bormasa, bu uning kinoga borishni xohlamasligini anglatmasligini tushuna boshlaymiz. U aslida borishni xohlaydi. Muammo shundaki, kinoga borish istagi uning afzallilar reytingida birinchi o'rindan pastroqda turadi va biz bir vaqtning o'zida faqat bitta istakni tanlashimiz mumkin.

Buning tijorat uchun ma'nosi juda katta.

Deylik, bo'g'irsoq do'konini ochasiz. Har kuni do'konda o'ttirib ularni sotishga harakat qilasiz. Bir oy ichida birorta ham bo'g'irsoq sotilmaydi. Siz esa odamlarga bo'g'irsoqlaringiz yoqmaydi, degan hulosaga kelasiz. Birinchi qarashda hulosangiz mantiqqa to'g'ri kelgandek ko'rinadi.

Nega odamlar bo'g'irsoqlaringizni sotib olishmayapti?

Aslida noto'g'ri o'ylagan bo'lasiz. Hayolida afzalliklari reytingi bo'lgan butun jamiyatlar, minglab odamlar bor. Agar siz ularning fikrini o'qiy olganingizda edi, minglab odamlarning hayolida bo'g'irsoq, bo'girsoq, BO'G'RISOQ firki aylanib yurganini bilardingiz. Ularning fikri-zikri BO'G'RISOQ. Bu ularning ertalab turgandan o'ylaydigan birinchi va kechasi yotishdan oldin o'ylaydigan oxirgi narsa bo'ladi.

Xo'sh, unda muammo nimada? Nega odamlar sizning bo'g'irsoqlaringizni sotib olishmayapti? Muammo shundaki, ularning har birida bo'g'irsoqdan ko'ra ko'proq o'ylaydigan boshqa narsa bor. Kimdir ishga shoshiladi. Kimdir semirib ketayotganidan xavotirda bo'ladi. Kimdir pul tejashni xohlaydi. Kimdir smartfondagi o'yinga qiziqib, do'koningiz yonidan to'g'ri haydab o'tib ketadi. Nima bo'lishidan qat'iy nazar, biror nima ularning bo'g'irsoqqa bo'lgan istagiga to'sqinlik qiladi.

Sizning bo'g'irsoq tadbirkori sifatida vazifangiz nimadan iborat? Siz ularning miyasiga kirib, A-o'ringda turgan qandaydir afzalliklarini B-o'rindagisi bilan almashtirish yo'lini topishingiz kerak. Siz ularning eng yuqoridagi ikkita afzalik o'rnini o'zgartirishingiz kerak. Agar bo'g'irsoqqa bo'lgan afzallik G-o'rinda tursa, siz uni B-o'ringga ko'tarishni amallashingiz lozim. Bo'g'irsoq g'olib bo'ladigan faqat bitta o'rin bor, u ham A-o'rin. Ana shunda siz uchun g'alaba qo'ng'iroqlari chalinadi. Demak siz harakat qilasiz, yelib-yugurib o'sha pastda turgan afzallikni yuqoriga chiqarasiz.

Marketing

Buni qanday qilib amalga oshirasiz? Siz narxni tushurishingiz mumkin, sifatni oshirishingiz mumkin, turli ta'mlarni taklif etishingiz mumkin va hokazo, ammo birortasi yordam bermaydi. Nima uchun? Chunki hech kimning bundan xabari yo'q! Siz ularning miyasiga kirishingiz kerak. Siz marketing qilishingiz kerak. Siz sotishingiz kerak. Siz reklama qilishingiz kerak. Siz ijtimoiy tarmoqlarda shov-shuv ko'tarishingiz kerak. Nima qilishingizdan qat'iy nazar, maqsad aniq: bo'g'irsoqlarni A-o'ringa ko'tarish.

Bu degani sizga astoyidil harakat qilishga to'g'ri keladi. Ba'zilar uchun, ehtimol, ozroqqina tutrki yetarli bo'lishi mumkin. Lekin ba'zi odamlarga bu kamlik qiladi, buning ustiga siz anig'ini ham bilmaysiz. Siz g'olib chiqishingiz shart. Demak, astoyidil harakat qilasiz. Agar siz iPhone bo'lsangiz, hamma kino prodyuseri bo'la olishini va'da berasiz. Agar siz «Southwest Airlines» aviakompaniya bo'lsangiz, ta'til zavqini va'da berasiz. Agar siz « Nike» bo'lsangiz, yangi hayot tarzini va'da berasiz. Va hokazo.

Bu manipulyatsiyami? Aslo unday emas. Siz shundoq ham bo'g'irsoqni istaydigan odamlarga ozroq turtki berib, bo'g'irsoq hayotlarining bir qismiga aylantirishiga ishontirishga harakat qilyapsiz. Siz odamlarni haqiqiy istaklarini tushunib, shu istaklari tomon qadam qo'yishlariga yordam beryapsiz, bu esa o'zaro manfaatni oshirishga olib keladigan ayriboshlashdir. Siz manfaat ko'rasiz. Ular manfaat ko'radi. Hamma manfaat ko'radi.

Keling, «Gap senda emas, gap menda» degan qizimiz misoliga qaytaylik. Bunda yigit nima qilishi kerak? U qizning afzalliklari reytingida birinchi o'rindan ozroqqina pastda bo'lishi mumkinligini tushunishi lozim. Bu vaqtincha bo'lishi mumkinligini qabul qilishi kerak. U B dan A ga ko'tarilish yo'llairni o'ylashni tezda boshlashi kerak. Har ehtimolga qarshi, agar u G o'rindan A o'ringa ko'tarilishiga to'g'ri keladigan bo'lsa, o'ta maftunkor va dilkash bo'lishga ham tayyor bo'lishi lozim.

Yechim

Bu jarayonni tushunish uchun, siz marjinal naflikni tushunishingiz lozim. Bu kundalik hayotda bo'ladigan faoliyatni yorug'lashtiradigan g'oya hisoblanadi. Bu inson qarorlarini qabul qilishning butun sirini yoritib beradigan tushunchadir. Bu insonlarning o'zaro aloqalari sirlarini ochadigan g'oya.

Marjinal naflik ob'ektivi orqali biz anarxiyaning go'zal tartibini ko'rishimiz mumkin.

Dunyodagi katta-kichik musibatlar absolyutizmdan, oldinda faqat bitta yo'l bor, bu agar shu yo'lni tanlamasangiz, siz yovuz dushmanga aylanasiz, degan ishonchdan kelib chiqadi. Davlat hokimiyati shunday tarzda fikrlaydi. Ular marjinal fikrlamaydi. Marjinal naflik nuqtai nazariga asosan amal qiladigan va o'ylaydigan milliardlab odamlardan iborat dunyo ular uchun juda murakkab tushunchadir. Shuning uchun ular hammasini e'tiborsiz qoldirishga va dunyoni biz va ular o'rtasida bo'lishga qaror qilishadi.

Boshqa tomondan, agar siz marjinal naflik nuqtai nazaridan o'ylab ko'rsangiz, butun dunyo oxir-oqibat sub'ektiv bo'lgan murakkab qarorlar qabul qilish jarayonining davomi sifatidagi mayda qadamlar qo'yishdan iborat ekanligini tushunasiz. Odamlarni esa hech qachon kuch bilan birlashtirib bo'lmaydi, faqatgina ularni shoshmasdan, bunga mayda qadamlar bilan ishontish orqali erishsa bo'ladi. Marjinal naflik ob'ektivi orqali biz anarxiyaning go'zal tartibini ko'rishimiz mumkin.   

Ushbu maqola Jeffrey A. Tucker va The Foundation for Economic Education tomonidan taqdim etilgan bo'lib, undan xalqaro litsenziyaga muvofiq foydalanilgan. Original versiyasini  ushbu linkda o'qishingiz mumkin.