İqtisadi azadlıq nəsillərarası gəlir mobilliyi üçün vacibdir

Bərabərsizlik aktual siyasi mövzudur. Gəlir mobilliyi də həmçinin. Son bir neçə ildə əksər iqtisadçılar gəlir bərabərsizliyi ilə gəlirlərin mobilliyi arasında mövcud olan mənfi əlaqədən danışırlar. Mediada onların işi F. Scott Fitzgerald-ın 1925-ci il romanına istinadən "Böyük Qetsbi əyrisi" kimi tanınır.

Böyük Getsbi əyrisi sadə olsa da belə, güclü bir ideya verir. Bir oxda gəlir bərabərsizliyini, digərində isə nəsillərarası gəlir mobilliyi (yəni, valideynlərinizin gəlir sinfindən yuxarı qalxma ehtimalınız) cədvəlini tərtib etsəniz, əks əlaqə müşahidə edəcəksiniz. Bərabərsizliyin daha çox olduğu yerlərdə nəsillərarası gəlir mobilliyi daha zəifdir. Hər şey bərabərdirsə, qeyri-bərabər cəmiyyətdə gəlir nərdivanının alt sentilində anadan olmusunuzsa, bərabərsizliyin daha az hökm sürdüyü cəmiyyətin alt sentilində anadan olmuş həmyaşıdınızla müqayisədə ən yüksək sentilliyə qalxma ehtimalınız daha azdır.

Bu o demək deyil ki, gəliriniz valideynlərinizin gəlirinə nisbətdə artmayacaq. Bu, "mütləq mobillik" anlamına gələcək. Böyük Getsbi əyrisi "nisbi mobillik"dən danışır. Hərəkətsiz cəmiyyət elə cəmiyyət olardı ki, əhalinin ən aşağı gəlirli təbəqəsində doğulan uşaqların valideynləri ilə müqayisədə daha yaxşı gəlirləri olsa belə, onlar ən aşağı təbəqədə qalardılar.

Niyə gəlir bərabərsizliyi ilə nəsillərarası gəlir mobilliyi arasında bir əlaqə var? Cavab sadədir: fürsətlərdən istifadə etmək bacarığı. Əgər zəngin bir ailədə doğulmusunuzsa, başqa cür istifadə edə bilməyəcəyiniz imkanlardan yararlanmaq üçün ailə sərvətindən istifadə etmək sizin üçün daha rahat olacaq. Digər tərəfdən, aşağı gəlirli insanlar resurs çatışmazlığı ilə üzləşir. Bu misal üzərində düşünün: əgər təhsil valideynlərinizi maddi baxımdan qabaqlamaq üçün bir yoldursa və təhsil xərci aztəminatlı ailələr üçün daha çoxdursa (uzun illər işləməyib və yararlanmaq üçün vəsait azdır), yüksək gəlirli ailələr öz təhsillərinə daha çox sərmayə qoyacaqlar.

Bu izahat çox sadədir. Bunun vacib bir iqtisadi fakt olduğunu göstərən bir çox empirik sübutlar da var. Ancaq bu, labüd bir forma olduğu anlamına gəlmir. Əslində, Böyük Qetsbi əyrisindən bəhs edən ədəbiyyat bərabərsizliyin hər yerdə eyni olan mənfi təsirə malik olduğu sahələrdə onun mexaniki rolunu vurğulamaq tendensiyasına malikdir. Zəif mobilliklə mübarizə vasitələri (yəni daha çox yenidən bölüşdürmə, təhsilə qoyulan dövlət sərmayələrinin artırılması və s.) müzakirə edildiyi hallar istisna olmaqla, qurumların rolu ümumiyyətlə nəzərə alınmır.

Söhbətdə qurumların olmaması problemli məsələdir. Həqiqətən də, bütün gəlir siniflərinə aid olan insanlar qanuni olaraq özlərinə sərmayə qoya bilsələr və bunu etməyə həvəsləndirilsələr, institutlar gəlir bərabərsizliyinin təsirini azalda bilər. Məsələn, təsəvvür edin ki, hökumət bərbərlik, yaşıllaşdırma, interyer dizaynı və ya kərpic tökmə kimi aşağı ixtisaslı peşələrə daxil olmaq üçün çoxsaylı maneələr qoyub. Bu giriş maneələri qanuni olaraq insanların gəlir nərdivanına qalxma imkanlarını məhdudlaşdırır.

Southern Economic Journal-dakı məqaləmizdə Justin Callais və mən iqtisadi azadlığın (institutlar üzrə göstəricimiz) gəlir mobilliyini artırmaq üçün güclü bir qüvvə olduğunu iddia edirik. İddia edirik ki, əslində, hüquqi maneələri azaltmaqla yanaşı,

iqtisadi azadlığın iqtisadi artıma elmi şəkildə sübut olunmuş təsiri aşağı pillədə yer alanlar üçün daha vacibdir. Hər kəs üçün bərabər gəlir artımı təmin edilərsə, gəlirin əlavə bir faizi miqdarında artım yüksək gəlirli insanlardan çox aztəminatlı şəxslər üçün imkanları genişləndirir. Daha çox “mütləq mobilliyə” imkan verməklə, iqtisadi azadlıq “nisbi mobilliyi” də artırır.

Məqalədə Dünya Bankının 120-dən çox ölkə üçün dərc etdiyi nisbi nəsillərarası gəlir mobilliyi məlumatlarına etibar edirik. Onların 1970-ci illərin sonu və 1980-ci illərin əvvəllərində doğulmuş insanlardan əldə olunan məlumatlarla bağlı qiymətləndirmələri ən yaxşı şəkildə əksər ölkələr üçün əlçatandır.

Bundan başqa, biz müxtəlif testlər üzrə gəlir bərabərsizliyi ilə iqtisadi azadlıq qiymətləndirmələri arasında seçim müsabiqəsi keçiririk.

İqtisadi azadlığın məcmu indeksindən istifadə edildikdə, onun gəlir bərabərsizliyinin təsirləri ilə rəqabət apardığını görürük. Bununla belə, bu, iqtisadi azadlığın əhəmiyyətini düzgün qiymətləndirməyə bilər, çünki iqtisadi azadlığı qiymətləndirən indekslərin bəzi komponentləri birmənalı olmayan təsirlərə malikdir. Hökumətin böyüklüyündən asılı olaraq, məsələn, nəsillərarası mobillik arta və azala bilər. O, sərmayələrin qoyuluşuna (xüsusilə insan kapitalına qoyulan sərmayələr) mane olan daha yüksək vergilərin təsiri ilə mobilliyi azaldır. Vergilər gəlir nərdivanının ən aşağısında yer alan təbəqələrə qeyri-mütənasib şəkildə fayda gətirən təhsil proqramlarını maliyyələşdirmək üçün istifadə olunduqda, bu, mobilliyi artıra bilər. Beləliklə, iqtisadi azadlıq indeksinin müxtəlif komponentlərini ayırmaq məntiqlidir.

Bunu etdikdə biz qaydaların və mülkiyyət hüquqlarının təhlükəsizliyinin olduqca güclü olduğunu görürük. İqtisadi azadlıq indeksinin bu iki alt komponenti gəlirlə bağlı bərabərsizlikdən daha güclüdür.

Yetkinlik yaşına çatmamışdan əvvəl iqtisadi azadlıq və gəlir bərabərsizliyinin bir-birinə təsirini də qiymətləndiririk. İqtisadi azadlığın və gəlir bərabərsizliyinin yetkinlik yaşından öncə olan səviyyələrini nəzərdən keçirmək üçün motivasiyamız ondan ibarətdir ki, həmin dövrdə hər iki dəyişənin səviyyəsi daha çox əhəmiyyət kəsb edir, çünki insan gənc olanda sınaq və səhv prosesləri daha ucuz başa gəlir. Daha çox iqtisadi azadlıq və daha az gəlir bərabərsizliyi, bir insanın yetkinlik yaşına çatmamışdan əvvəl daha çox sınaq (və çox güman ki daha az səhv) keçməsinə imkan verir. Beləliklə, biz bu mexanizmi tutmaq üçün hər iki dəyişənin “istismar müddəti” səviyyəsindən istifadə etdik. Bir daha görürük ki, iqtisadi azadlıq ümumilikdə gəlir mobilliyinin bərabərsizlikdən daha güclü müəyyənedicisidir.

Nəsillərarası gəlir mobilliyinin müəyyən edilməsində iqtisadi azadlıq və institutların lazımınca qiymətləndirilməmiş rolu gəlirlərin mobilliyinə dair ədəbiyyatda ən problemli çatışmazlıqlardan biri ola bilər. İqtisadçılar siyasətçilərə istiqamət verərkən çox vaxt ən çox yenidən bölüşdürməyə və ya ən az daha məqsədyönlü yenidən bölüşdürməyə əsaslanan vasitələri vurğulayırlar. Əksinə, nəticələrimizin təklif etdiyi ümumi prinsip ondan ibarətdir ki, daha az daha çoxdan daha yaxşıdır . Yaxud bu halda daha çox iqtisadi azadlıq daha az iqtisadi azadlıqdan daha yaxşıdır.

Bu məqalə Creative Commons Attribution 4.0 Beynəlxalq Lisenziyası əsasında Vincent Geloso və Amerika İqtisadi Tədqiqatlar İnstitutunun əsasında hazırlanmışdır. Orijinalına burada baxa bilərsiniz.