Сұраныс пен ұсыныс тек қана микроэкономика үшін ғана емеc тұжырымдар

Сұраныс пен ұсыныс - экономиканың өзегі. Бұл экономистерді алаңдататын барлық жағдайды түсіну үшін маңызды. Нарықтағы бағалар мен тауар көлемдері, саланың кірістері, кірістерді бөлу, тарифтердің әсері – мұның бәрі сұраныс пен ұсынысқа байланысты.

Сұраныс пен ұсыныстың пайдалылығы үй шаруашылықтары мен фирмаларға бағытталған микроэкономика жағдайында айқын көрінеді. Бірақ бұл макроэкономика үшін экономикалық өсу және бизнес циклдері сияқты жалпы экономикалық құбылыстарды зерттеуде де өте ыңғайлы. Экономиканың өзекті тақырыбы инфляцияны түсіндіру үшін сұраныс пен ұсынысты қолданып көрейік.

Атақты Милтон Фридманның айтқанындай: «Инфляция барлық уақытта және барлық жерде бар - ақшалай құбылыс. Тек өндіріске қарағанда ақша санының күрт өсуінен туындауы мүмкін». Бұл дәйексөз, өкінішке орай, көптеген шатасулардың көзі болып табылады. Инфляция тек жеңіл ақшаның кесірінен болып жатқандай әсер қалдыру үшін Фридманның бұл сөзін жазбаларда әдетте алып тастайды. Алайда ғалымның бізге жеткізгісі келген ойы бұл емес. Ақшаның құндылығын түсіну үшін сұраныс пен ұсынысты пайдаланудың маңызды сәті болды.

Ақша ұсынысынан бастайық. Бұл өте қарапайым. Біріншісі – ақша базасы, ол өтелмеген валютадан және Федералды резервтік жүйеде сақталған коммерциялық банктердің депозиттерінен тұрады. ФРЖ ақша базасын қалағандай қалыптастыра алады. Сонымен қатар, ақша массасының неғұрлым кең көрсеткіштері бар. Ағымдағы шоттар, жол чектері, жинақ шоттары, мерзімді депозиттер және ақша нарығының инвестициялық қорлары, сонымен қатар ақша массасының кеңірек санаттарына кіретін «дерлік ақша». Ақша базасынан айырмашылығы, ФРЖ қолма-қол ақшаның жеткізілуін тікелей бақыламайды. Оларды банк жүйесінде пайда табуға тырысатын фирмалар анықтайды.

Енді ақшаға деген сұранысты түсінуге тырысайық. Бұл «адамдарға қанша ақша керек» деген сөз емес. Әрине, бәріміз көбірек ақшаны қалар едік! Ақшаға деген сұраныс жинақ қорын таңдауға қатысты: адамдар өтімді түрде қанша байлықты сақтауды жөн көреді? Ақшаға сұраныс артқан кезде халық салыстырмалы түрде жоғары өтімді және төмен кірісті активтерге ие болғысы келеді.

Ақша құны басқа тауарлар сияқты сұраныс пен ұсынысқа байланысты. Мысалыға, алма жемісіне ұсыныс сұраныстан тез өссе, алманың бағасы арзандайды. Дәл сол сияқты, ақша ұсынысы ақшаға деген сұраныстан тез өссе, сәйкесінше құны төмен болмақ. Ақша құны оның сатып алу қабілеттілігін білдіреді: белгілі бір ақша сомасына сатып алуға болатын тауарлар мен қызметтер түрін айта аламыз.

Экономистер баға индексін қолдана отырып, ақшаның бағасын, демек, олардың сатып алу қабілетін анықтайды. Танымал мысалдарға тұтыну бағасының индексі және жеке тұтыну шығындарының баға индексі жатады. Бұл индекстер тауарлар қоржынының бағасын бақылайды. Егер себеттің долларлық бағасы жоғары болса, бір долларға сатып алуға болатын себеттер саны аз болады. Басқаша айтқанда, бағаның жоғары деңгейі сатып алу қабілетінің төмендеуіне сәйкес келеді.

Инфляция дегеніміз - баға деңгейінің өсуі, демек, ақшаның сатып алу қабілетінің төмендеуі. Бұл инфляция ақша ұсынысының ақшаға сұранысқа қарағанда жылдам өсуінің нәтижесі дегенді білдіре ме? Көп жағдайда – иә деген жауапқа келеді, бірақ басқа шарттар тең жағдайда ғана.

Фридманның дәйексөзін еске түсірейік: Артық ақшаның өсуі оқиғаның жартысы ғана. Сондай-ақ, біз ақша жұмсайтын тауарлар нарығында не болып жатқандығын талқыға салуымыз керек. Тауармен салыстырғанда ақша саны көп болған сайын ақша арзандайды, демек, тауар қымбаттайды деген сөз. Біздің қандай көліктерді, ноутбуктерді, ұшақтарды пйдалатынымыз, Гавайидегі демалыстарды және басқа да сансыз нәрселерді қаншалықты жақсы орындайтынымыз — әмиянымыздағы қолма-қол ақшаның қаншалықты жұмсалатынына да әсер етеді.

Сұраныс пен ұсыныс капитал мен жұмыс күші сияқты ресурстардың бөлінуін, демек өнімділікті анықтауда маңызды екені анық. Олардың макроэкономика үшін де маңызы бар. Сұраныс пен ұсынысты қолданбай ақша балансының нарығын түсіну мүмкін емес. Осының бәрін біріктіре отырып, ақша мен тауар нарықтары инфляцияны бірлесіп анықтайды.

Мұны түсіну үшін сізге экономика саласындағы ғылыми дәреже қажет емес. Экономика саласында «ақылды дилетант» деген мақалға өте бейімделген. Сұраныс пен ұсыныстың нақты түсінігімен келіссөздер үстеліне жақындағаныңызға көз жеткізіңіз.

Бұл мақала Александр Уильям Салтердің және Creative Commons Attribution 4.0 халықаралық лицензиясы бойынша Американың Экономикалық зерттеулер институтының рұқсатымен жазылған.