Оби-Ван Кеноби, Қоғамдық таңдау экономисті
Жұлдыздар шайқасы қоғамдық таңдау[1] теориясын жақсы түсіну үшін интергалактикалық порталға айнала ала ма? Жақында өзінің жеке сериялы[2] болатын Оби-Ван Кеноби - әлемдегі ең үлкен Джедай және риторика шебері[3] ғана емес, сонымен бірге саяси экономиканың ірі оқытушысы.
Оби-Ванның ескертуі
Сенатор Падме Амидаланы «Клондардың шабуылы»[4] фильмінде өлтіру қаупінен қорғау үшін Анакин Скайуокер мен Оби-Ван қауіпсіздік жоспарларын, Анакиннің анасына деген үмітін үзуін және Анакиннің Амидалаға деген сүйіспеншілігін талқылайды. Анакинге Амидала туралы кеңес бере отырып, Оби Ван Анакинге Амидала саясаткер екенін еске салады. Оби-Ван былай дейді: «...оның саясаткер екенін және оларға сенуге болмайтынын ұмытпа».
Касс Санштейн[5] жәнеЭнн Ланкашир[6]бойынша «Клондардың шабуылы» (2002) барлық сага ішіндегі ең саяси сериясы, ал Оби-Ванның тұжырымдамасы қоғамдық таңдау экономикасына негізделген. Оби-Ванның пікірлері нигилистік емес және бізде саясаткерлер болмауы керек дегенді білдірмейді. Ол саясаткерлердің «Жұлдызды шайқастың» тиісті үкіметтік жүйесінде, яғни Галактикалық Сенатта[7] ойнайтын ұстанымына сілтеме жасайды.
Анакиннің менмендігі
Оби-Ванның ескертуіне жауап бере отырып, Анакин саясаткерлерге арналған романтизмді, сондай-ақ Амидалаға деген сезімін бейнелейді. Анакин былай дейді: «Ол Сенаттағы басқаларға ұқсамайды...» Бұл жауап көпшіліктің қиялшыл ойларымен сейкес, олар саясаткерлердің, сайланған шенеуніктердің және қызметкерлердің мінсіздігіне, ең болмағанда, олардың қателеспейтініне сенеді.
Оби-Ван Анакиннің ескертуін ептілікпен бұрмалап, өзінің болжамын алға тартады: «Менің тәжірибемде сенаторлар өздерінің науқандарына қаржылай демеуші болатындарға ғана назар аударып, солардың көңілдерінен шыққысы келеді». Оби-Ван Анакинді белгілі бір адамдарға немесе олардың мотивтеріне емес, талпыныстарына назар аударуға шақырады. Бұл Анакиннің қателігі. Оби-Ван саясаткерлерге зұлымдық немесе зиянды мотивтерді жатқызбайды, өйткені бұл - қоғамдық таңдаудың негізгі логикасындағы қателік болар еді. Адамның мотивтеріне қарамастан - адамдар періштелер немесе кнайлер, джедай немесе ситх болсын - ынталандыру олардың мінез-құлқын түсіндіруде басымдыққа ие. Біз Амидала, Мастер Йода, Шми Скайволкер, Джар Джар Бинкс, Дарт Вейдер немесе Император Палпатин туралы айтып жатқанымыз маңызды емес; ынталандыру қатысушылардың мінез-құлқы нарықта немесе саяси ортада болуына әсер етеді. Бұл қоғамдық таңдау экономикасының немесе романтикасыз саясаттың мәні.
Оби-Ван былай деп жалғастырады: "және олар бұл қаражатты алу үшін демократияның қыр-сырын ұмытып кетуден қорықпайды". Сенаторлар демократияны өте жоғары бағалайды, бірақ олар бұл құндылықтарды елемеуге және оларды бұрмалауға ынталандырады. Әлі де жас болғандықтан, Анакин Оби-Ванның дәлелдерін толығымен жоққа шығаруға тырысады: "дәрістерге тойдым, әсіресе саясат экономикасы туралы дәрістерге".
Кейінірек осы көріністе Анакин: "... сіз бәрін жалпылай сипаттайсыз, канцлер жемқор емес сияқты". Оби-Ван өзінің қоғамдық таңдау логикасын қорғап оған жауап береді: "Палпатин - саясаткер, ол сауатты түрінде сенаторлардың құмарлықтары мен теріс пікірлерін зерттегенін байқадым". Яғни, Палпатин басқаларды республиканың игілігі үшін емес, өз мақсаттары үшін пайдаланады. Алайда, олар Амидаланы удан құтқарғанға дейін, Анакин "Менің ойымша, [Палпатин] жақсы адам" деп айтқан кезде өзінің романтизмін толығымен көрсетеді.
* - Саясаткерлер қоғамдық мүддеге қызмет етеді.
- Бірақ олар өз қамдарын да ойлайды, рас емес па?
- …
- Бірақ олар өз қамдарын да ойлайды, рас емес па?
Мұндай мотивтер Оби-Ванның көзқарасы мен қоғамдық таңдау логикасына сәйкес келмейді. Адамдардың барлығы ынталандыруға жауап береді, тіпті Галактикалық Сенаттағы сенаторлар мен канцлерлер де. Мүмкін, егер Анакин Оби-Ванды тыңдаса, ол Палпатиннің қылығына қарсы тұра алып қараңғы жағымен байланысын түсіне алар еді.
Галактикалардағы қоғамдық таңдау
Қоғамдық таңдаудың[8] қисыны шын әлемде, тіпті біздің саяси қайшылықтарымыздың негізі болып табылады.
Саясаткерлер не істесе де, тапшы салық долларларды инфрақұрылымға[9] немесе Украина қақтығысына жұмсағанда[10] инфляция тұғызғанда, балалар тағамы[11] немесе Covid — 19 сынақтарын қарастырғанда, әлде мектептердің жабылуын[12] ұзартқанды талқылағанда -олар өздеріне түскен ынталандыруларға да жауап беретінін ұмытпауымыз керек. Бұл мінез-құлық сіздің республикалық немесе демократ екендігіңізге байланысты емес — нақты әлемде ақ немесе қараңғы жағы жоқ - және бұл лауазымдағы белгілі бір адамдармен байланысты емес. Алайда, олар өздеріне тап болған ынталандыруларға жауап ретінде таңдау жасайтын адамдарға қатысты, атап айтқанда дауыстарды тарту, науқанды қаржыландыру, бедел, қызметкерлердің санын көбейту және т. б.
Мүмкін біз Оби-Ванға, оның қоғамдық таңдау логикасына және "Жұлдызды шайқас" франшизасы керемет бейнелейтін үлкен саяси-экономикалық мәселелерге көбірек назар аударуымыз керек шығар. Біз өзіміз сайлайтын саясаткерлерге, канцлерлерге және "жақсы" сайланған ерлер мен әйелдерге деген сенімсіздікті дамыта отырып саясаткерлердің өз биліктерін теріс пайдалануды шектеу үшін жалпы ережелерге көбірек көңіл бөлуіміз керек шығар.
Бұл мақала Байрон Б. Карсоның, III және Creative Commons Attribution 4.0 халықаралық лицензиясы бойынша Американың Экономикалық зерттеулер институтының рұқсатымен жазылған. Түпнұсқаны мына жерден табуға болады.