Экономикалық еркіндік ұрпақтар арасындағы табыс ұтқырлығы үшін маңызды

Табыс теңсіздігі - қызу саяси тақырып. Табыстың ұтқырлығы да сондай сипатқа ие.
Соңғы бірнеше жыл ішінде экономистер шеңберінде табыс теңсіздігі мен кірістердің ұтқырлығы арасындағы теріс байланыс туралы айтылып келеді.
Бұқаралық ақпарат құралдарында атап айтқан экономистер жұмысы Ф.Скотт Фицджеральдтың 1925 жылғы романына сілтеме жасалына отырып, "Ұлы Гэтсби қисығы" деген атқа ие болды.

«Ұлы Гэтсби қисығы» қарапайым, бірақ күшті идеяны жеткізеді. Егер сіз кірістердің теңсіздігін бір оське, ал ұрпақтар арасындағы кірістердің ұтқырлығын (яғни, сіз ата - анаңыздың кірістер класынан жоғары көтерілуіңіз мүмкін) екіншісіне қойсаңыз, сіз кері байланысты көресіз. Теңсіздік үлкен болған жағдайда, ұрпақтар арасындағы табыстың ұтқырлығы әлсіз болады. Барлығы тең болған жағдайды қарастырсақ, егер сіз теңсіздік қоғамындағы табыс баспалдығының төменгі сатысындағы отбасында дүниеге келсеңіз, сəйкесінше сізбен қатар өсетін құрдастарыңыз да табысы төмен отбасылардан шыққан болады. Ал, бұл жайт сіздің қоғамдағы табыс баспалдығының жоғарғы шегіне жету ықтималдығы аз болады деген сөзді білдіреді.

Бұл сіздің табысыңыз ата-анаңыздың табысымен салыстырғанда өспейді дегенді білдірмейді. Бұл "абсолютті ұтқырлықты" білдіреді. Ұлы Гэтсби қисығы "салыстырмалы ұтқырлық" туралы айтады. Өзгермейтін қоғам - бұл балалар дүниеге келген орта халықтың ең төменгі табысы бар центильдер, егер олар ата-аналарына қарағанда жақсы жағдайда өмір сүрсе де, дереккөздер бойынша ең төменгі табысы бар центильде қалады.

Неліктен табыс теңсіздігі мен ұрпақтар арасындағы табыстың ұтқырлығы арасында байланыс бар? Жауап қарапайым: ресурстарды пайдалану мүмкіндігі. Егер Сіз ауқатты отбасында дүниеге келген болсаңыз, əлбетте өміріңізге қажетті мүмкіндіктерді пайдалану үшін отбасыңыздың байлығын пайдалана аласыз. Ал керісінше, табысы төмен адамдар ресурстардың жетіспеушілігімен шектеледі. Осы мысалды қарастырайық: Егер ата-анаңыздың əлеуметтік жағдайынан асып түсер тəсіл – білім алу болса, əрине кедейлер үшін бұл қиынға соғары сөзсіз (талай жылғы жұмыссыздық немесе аз мөлшердегі еңбек ақы). Бұл жағдайда бай адамдар ең алдымен білімге инвестиция жасауда ықтималдылығы тым жоғары көрсеткішті көрсетеді.

Бұл түсініктеме өте қарапайым. Оның маңызды экономикалық факті екенін көрсететін көптеген эмпирикалық дәлелдер де бар. Бірақ, бұл ақыреттің бір түрі дегенд білдірмейді. Шын мәнінде, Ұлы Гэтсби қисығын зерттеуде жазылған әдебиеттер теңсіздіктің механикалық рөлін ерекше атап өтуге бейім, яғни теңсіздіктің кез-келген ортада кері əсер беретінін көрсетеді. Институттардың рөлі, әдетте, ұтқырлықтың төмендігімен күресу құралдары талқыланған жағдайларды қоспағанда, алынып тасталады (яғни, қайта бөлу, білім беруге мемлекеттік инвестициялардың көбеюі және т.б.).

Қоғамда əлеуметтік теңсіздікті зерттейтін институттардың болмауы мəселе тудырады. Шынында да, егер барлық кіріс топтарындағы адамдар заңды түрде өздеріне инвестиция салуға мүмкіндік пен ынталандыруға ие болса, институттар табыс теңсіздігінің салдарын азайта алар еді. Мысалы, үкімет шаштараз, абаттандыру, интерьер дизайны немесе кірпіш қалау сияқты біліктілігі төмен мамандықтарға қол жеткізуге көптеген кедергілер қойды деп елестетіп көріңіз. Бұл кіріс кедергілері адамдардың табыс сатысына көтерілу қабілетін заңды түрде шектейді.

Southern Economic Journal журналындағы мақаламызда Джастин Коллинз екеуміз экономикалық еркіндік (немесе институттарға сенім) табыстың ұтқырлығын арттырудың қуатты көзі деп мәлімдейміз.

Іс жүзінде біз экономикалық бостандықты оң əсер береді деп санаймыз, сонымен қатар құқықтық кедергілерді төмендету - экономикалық өсуге құжатталған әсер ең төменгі деңгейдегі адамдар үшін үлкен маңызға ие екендігі айқын. Егер барлығы бірдей табысы бар жұмыспен қамтамасыз етілсе, онда тіпті бір пайыздық қосымша табыстың өзі кедейлерге байларға қарағанда сәл көбірек мүмкіндік берер еді. Үлкен "абсолютті ұтқырлықты" қамтамасыз ете отырып, экономикалық еркіндік "салыстырмалы ұтқырлықты" арттырады.

Бұл мақалада біз Дүниежүзілік банк 120-дан астам ел үшін жариялаған салыстырмалы ұрпақ аралық табыс мобильділігі туралы деректерге сүйенеміз. Кең ауқымдағы елдер үшін ұсынылған зерттеу бағалаулары 1970-ші жылдардың соңы мен 1980-жылдардың басында өмірге келген адамдарға негізделген.

Содан кейін біз әртүрлі сынақтар бойынша кіріс теңсіздігі мен экономикалық еркіндік ұпайлары арасындағы үлкен айырмашылықты көреміз.

Экономикалық еркіндіктің жиынтық индексі пайдаланылған кезде, біз оның табыс теңсіздігінің салдарымен бәсекелесетінін байқаймыз. Алайда, бұл экономикалық еркіндіктің маңыздылығын төмендетуі мүмкін, өйткені экономикалық еркіндікті өлшейтін индекстердің кейбір компоненттері әртүрлі салдарға әкеледі. Мысалы, Үкіметтің мөлшері ұрпақтар арасындағы ұтқырлықты арттыруы да, төмендетуі де мүмкін. Бұл инвестицияларға (әсіресе адами капиталға салынған инвестицияларға) кедергі келтіретін жоғары салықтардың әсерінен ұтқырлықты төмендетеді. Егер салықтар кірістер сатысының төменгі сатысындағыларға пропорционалды емес пайда әкелетін білім беру бағдарламаларын қаржыландыру үшін пайдаланылса, бұл ұтқырлықты арттыруы мүмкін. Осылайша, экономикалық еркіндік индексінің әртүрлі компоненттерін бөлудің маңыздылығы бар екендігіне көз жеткізуге болады.

Тəжірибеге сүйене келе, меншік құқығын реттеу мен қорғаудың орасан зор мəні бар екенін байқаймыз. Экономикалық еркіндік индексінің бұл екі құрамдас бөлігі табыс теңсіздігіне қарағанда əлдеқайда маңыздырақ.

Біз сондай-ақ экономикалық еркіндік пен табыс теңсіздігінің шарықтау шегіне жеткенге дейін бір-біріне әсерін бағалаймыз. Экономикалық еркіндік пен табыс теңсіздігінің өрлеу нəтижесін қарастырудың негізгі түйіні, дəл осы кезеңдегі екі айнымалының деңгейі ең маңызды болып табылады, себебі адамның жас кезінде жасаған сынақтары мен қателік процестері құны жағынан əлдеқайда арзанырақ болуымен түсіндіріледі. Үлкен экономикалық еркіндік пен табыстың теңсіздігі адам кәмелет жасқа толғанға дейін көп сынақтан өтуге мүмкіндікке ие (және қателіктер аз болады деген үміт бар). Осылайша, біз осы механизмді қамту үшін екі айнымалының "өмір сүру ұзақтығы" деңгейін қолдандық. Тағы да, біз экономикалық еркіндік теңсіздікке қарағанда табыстың ұтқырлығын анықтайтын мықты фактор екенін анықтай аламыз.

Ұрпақтар арасындағы табыстың ұтқырлығын анықтаудағы экономикалық еркіндік пен институттардың бағаланбаған рөлі табыстың ұтқырлығы туралы әдебиеттегі ең проблемалы олқылықтардың бірі болуы мүмкін. Саясаткерлерді бағдарлай отырып, экономистер көбінесе қайта бөлуге немесе, ең болмағанда, мақсатты қайта бөлуге негізделген құралдарды атап көрсетеді. Сонымен қатар, біздің нәтижелеріміз дәлелдейтін жалпы қағида - бұл баршылықты емес, жоқшылықты қарастырады. Немесе бұл жағдайда экономикалық еркіндіктің болмауынан əлдеқайда жақсы деген қорытындыға келеміз.

Бұл мақала Creative Commons Attribution 4.0 халықаралық лицензиясы бойынша Винсент Гелосо мен Американың Экономикалық зерттеулер институтының рұқсатымен жазылған. Түпнұсқасын мына жерден табуға болады.